Çok hücreli canlılarda, alınan besinlerin ve oksijenin hücrelere ulaştırmak ve artık maddeleri dokulardan uzaklaştırmak için bir taşıma sistemine ihtiyaç vardır. Hayvanlarda bu işlemleri gerçekleştiren sisteme dolaşım sistemi denir.

A. AÇIK DOLAŞIM SİSTEMİ

Yumuşakçaların çoğunda, bütün eklem bacaklılarda (böcekler, araknitler, kabuklular, çok ayaklılar) ve derisi dikenlilerde bulunur. Kalbe kan getiren ve götüren damarlar kısadır.

Şekil : Açık Dolaşım Şeması

Sistemin Diğer Özellikleri

• Atar ve toplar damarlar birbirleriyle bağlantılı olmadığı için devamlı değildir. Kan kısmen damarlar içerisinde, kısmen de doku hücreleri arasındaki sinüs boşluklarında dolaşır.
• Kanın akış hızı sürtünmenin fazla olmasından dolayı yavaştır.
• Bu sistemde atar ve toplar damarlar arasında genellikle kılcal damarlar bulunmaz.

B. KAPALI DOLAŞIM SİSTEMİ

Halkalı solucanlarda, ilkel kordalılarda ve bütün omurgalı sınıflarında görülür.

Şekil : Kapalı Dolaşım Şeması

Sistemin Diğer Özellikleri

• Atar ve toplar damarlar birbirleriyle bağlantılı olduğu için devamlıdır. Bu bağlantıyı kılcal damarlar sağlar. Kan devamlı olarak damarlar içerisinde dolaşır, dışarıya çıkmaz.
• Kanın akış hızı yüksektir.
• Damarlar daha uzun ve daha dallanmış yapıdadır. Kalp yapıları da iyi gelişmiştir. Bütün dokularda madde alış-verişini sağlayan kılcal damarlar bulunur.

C. OMURGASIZLARDA DOLAŞIM

• Sölenterlerde ve süngerlerde özel bir dolaşım sistemine ihtiyaç yoktur. Çünkü her hücre ortam sıvısıyla doğrudan temas halindedir.
• Yassı (planarya, tenyalar, karaciğer kelebeği) ve yuvarlak (bağırsak kurtları) solucanlarda da dolaşım sistemi yoktur. Bu görevi kısmen sindirim kanalı yapar.
• Halkalı solucanlarda kapalı dolaşım sistemi vardır. Solunum deriyle yapıldığı için kan O2 ve CO2 taşımakla da görevlidir.
• Eklem bacaklılar’ın dört grubunda da açık dolaşım sistemi vardır. Böcekler, çok ayaklılar ve araknitlerde trake solunumu yapıldığı için kan oksijen taşımaz. Kabuklularda solungaç bulunduğu için, kan solunum gazlarını taşır.
• Yumuşakçalarda (midye, salyangoz, ahtapot, mürekkep balığı) açık dolaşım vardır. Bunlarda da solungaç solunumu olduğu için kan oksijen taşır.
• Derisi dikenliler’de (deniz yıldızı, deniz kestanesi) açık dolaşım vardır.
Açık dolaşım görülen hayvanların, solungaç solunumu yapanlarında, kan solunum gazlarını taşıdığı için, sadece solungaçlarda kılcal damarlar vardır.

D. OMURGALILARDA DOLAŞIM

1. Balıklarda Dolaşım

Balıkların kalbinde bir kulakçık ve bir karıncık bulunur. Damarlarında kirli kan ile temiz kan karışmadan dolaşır. Kalpte ise her zaman kirli kan bulunur.
Solungaçlarında temizlenen kan tekrar kalbe dönmeden vücuda pompalandığı için, küçük kan dolaşımları yoktur. Vücutta ise sürekli temiz kan dolaşır. Vücut ısıları değişken olmasına rağmen kış uykusu görülmez. Çünkü suyun sıcaklığı +4°C nin altına inmez.

2. Kurbağalarda Dolaşım

Kurbağaların kalbi üç odacıklıdır. Bunların ikisi kulakçık biri karıncıktır. Karıncıkta ve atar damarlarında kirli kanla temiz kan karışık olarak bulunur. Kalbin sağ kulakçığında kirli kan sol kulakçığında temiz kan bulunur. Vücutta karışık kan dolaşır. Değişken ısılı (soğuk kanlı) hayvanlardır. Kış uykusuna yatarlar.

3. Sürüngenlerde Dolaşım

Sürüngenlerde kalp üç odacıklıdır. Ancak kanın hareket dinamiğini artırıcı yarım bir karıncık perdesine sahiptir.
Yine sol kulakcık temiz,sağ kulakcık kirli kan taşır. Karıncıkta kirli kanla temiz kan karışır ve damarlarında karışık kan dolaşır. Timsahlarda diğerlerinden farklı olarak kalp dört odacıklıdır. Kalplerinde kirli ve temiz kan birbirine karışmaz. Ancak, kalbin karıncıklarından çıkan damarlar arasındaki panizza isimli kanalda temiz kanla kirli kan az oranda birbirine karışır.

4. Kuşlarda ve Memelilerde Dolaşım

Bu canlıların kalpleri dörtodacıklıdır. Temiz ve kirli kan hiçbir zaman karışmaz.
Vücut ısıları sabit olup, çevreye göre değişmez. Bundan dolayı kış uykusuna da yatmazlar. Bu tip canlılara sıcak kanlı canlılar denir.
Bunu sağlayan en önemli faktör, beyinlerinde ısı düzenleme merkezinin (hipotalamusun) bulunmasıdır.

E. İNSANDA DOLAŞIM SİSTEMİ

1. Kan Dokusunun Yapısı

Kan, damarların ve kalbin içini dolduran taşıma sıvısı olup, % 45 kadarı hücrelerden, %55 kadarı da kan plazmasından meydana gelmiştir.
Kan Hücreleri
• Alyuvar (Eritrositler) : Yapılarındaki hemoglobinden dolayı kana kırmızı rengini veren hücrelerdir. Oluştuklarında çekirdeklidirler, ancak olgunlaştıklarında çekirdeklerini kaybederler.

Alyuvarlar, solunum organlarından aldıkları O2 yi dokulara taşır ve dokulardan alınan CO2 nin solunum organlarına taşınmasına yardımcı olurlar. Kanın pH sını düzenler, kan grubu antijenlerini bulundururlar. 1 mm3 kandaki sayıları 5 milyon kadar olup; yaş, cinsiyet, yapılan iş ve yaşam ortamının yüksekliğine göre değişir.
• Akyuvarlar (Lökositler) : Beyaz renkli iri çekirdekli, büyük ve sabit bir şekli olmayan kan hücreleridir. Kemik iliği ile lenf düğümlerinde ve dalak, timüs gibi lenf dokularında üretilirler. Ömürleri birkaç gündür. İnsanın 1 mm3 kanında 8 – 10 bin kadar akyuvar bulunur.

Akyuvarlar, mikropları fagositozla yutarak veya onlara karşı antikor üreterek vücudun savunmnasını sağlarlar.
• Kan pulcukları (Trombositler) : Kemik iliğindeki iri yapılı hücrelerden (megakaryosit) oluşan kandaki en küçük parçacıklardır.
Tam bir hücre yapısında olmadıklarından ömürleri kısadır. Kanın pıhtılaşması için, trombokinaz enziminin üretilmesini sağlayarak önemli rol oynarlar.

Şekil : Çeşitli Kan Hücreleri

Kanın damar içerisinde pıhtılaşmasını engelleyen madde karaciğer ve diğer bazı hücreler tarafindan üretilen heparin isimli polisakkaritlelerdir

2. Kalbin Yapısı Ve Çalışması

Kalp, üstte iki kulakçık (atrium), altta iki karıncık (ventrikulus) olmak üzere dört bölmelidir.
Sağ kulakçığa üst ana toplar damarı ile alt ana toplar damarı bağlanır. Sağ karıncıktan ise akciğer atar damarı çıkar. Sağ kulakçık ile karıncık arasında üçlü kapakçık (trikuspit) bulunur.

Şekil : İnsanda Kalbin Yapısı

Sol kulakçığa akciğer toplar damarı açılır. Sol karıncıktan aort atar damarı çıkar. Sol kulakçık ile karıncık arasında ikili kapakçık (mitral = bikuspit) bulunur. Atardamarlarla karıncıklar arasında da üçlü kapakçıklar vardır.
Kalp, dıştan içe doğru perikard, miyokard, endokard olmak üzere üç tabakadan meydana gelir.
Kalbin Çalışması : Kalbin çalışması, kalp kasının kasılıp (= sistol) ve gevşemesi (= diastol) ile olur.
İlk kasılma sağ kulakçığın duvarında yer alan sinoatrial düğüm (S.A.) ün otonom sinir sistemi tarafından uyarılmasıyla başlar ve kulakçıklar kasılır. Uyarılar kalbin arka duvarında iki kulakçık arasında bulunan atrioventriküler (A.V.) düğümüne iletilir. A.V. düğümü, his demeti adı verilen özelleşmiş miyofibriller ile devam eder.
His demetleriyle uyarılar karıncıklara iletilerek karıncıkların kasılması sağlanır. Kulakçıklar kasılırken karıncıklar gevşer, karıncıklar kasılırken kulakçıklar gevşer.

Kalp Atış Hızını Etkileyen Faktörler :

a. Sinirler : Otonom sinir sistemine ait sempatik sinirler kalp atışını hızlandırır, parasempatik (vagus siniri) sinirler kalp atışını yavaşlatır.

b. Hormonlar : Asetil kolin hormonu kalp atışını yavaşlatır, adrenalin ve tiroksin hormonu hızlandırır.

c. Sıcaklık değişmeleri : Vücut sıcaklığı arttıkça S.A. uyarılır ve kalp atışı hızlanır.

d. CO2 miktarı : Kandaki CO2 nin artması kalp atışını hızlandırır.

e. Kimyasal maddeler : Kafein ve tein kalp atışını etkiler ve hızlandırır.

3. Kan Damarlarının Yapısı

İnsanın dolaşım sisteminde üç çeşit kan damarı ve lenf damarları bulunur.

a. Atar Damarlar (Arter): Kanı kalbin karıncıklarından diğer organlara taşıyan damarlardır. Akciğer atar damarı kirli kan, diğer atar damarlar O2 bakımından temiz kan taşırlar.

Şekil : Kan Damarlarının Yapısı

Atar damarlardaki kanın hareketi, kalbin yaptığı kan basıncıyla sağlanır.

b. Toplar Damarlar (Vena) : Bunlar dokularda oluşan metabolizma artıklarını ve ince bağırsakta emilen besin maddelerini kalbin kulakçıklarına taşıyan damarlardır.
Akciğer toplar damarı O2 bakımından temiz kan, diğer toplar damarlar ise kirli kan taşırlar.

Toplar damarlardaki kanın hareketi ;

• Kulakçıklardaki gevşeme ile doğan kalbin negatif emme basıncı,
• İskelet kaslarının kasılması,
• Soluk alma sırasında göğüs bölgesindeki basıncın azalması,
• Yapılarındaki düz kasların kasılması,
• Tek yöne açılan kapakçıkların bulunması,
• Üst kısımdaki damarlarda yerçekiminin etkisi, gibi faktörlerle sağlanır.

Şekil : Organlarından Geçen Kanın Damarlar Boyunca Değişen Basınç ve Hız Grafiği

c. Kılcal Damarlar (Kapiller): Atar damarlarla toplar damarlar arasında bulunan en ince çaplı damarlardır. Yapıları tek sıralı epitel dokudan (endotelyal hücrelerden) meydana gelmiştir.
Kan ile doku sıvısı arasındaki bütün madde alış verişi kılcal damarlarla olur.

4. Kanın Vücuttaki Dolaşımı

İnsanda kan dolaşımı, büyük ve küçük dolaşım sistemi olarak ikiye ayrılır. Bu sistemlerde kirli ve temiz kan ayrı ayrı dolaşır.

Şekil : Kanın Vücuttaki Dolaşımı

a. Büyük kan dolaşımı

Sol karıncık –> AORT –> Organ atar damarları–> Kılcallar –>Organ toplar damarları –> Üst ve alt ana toplar damarı–> Sağ kulakcık
b. Küçük kan dolaşımı

Sağ karıncık–> Akciğer atar damarı–> Akciğer kılcalları –> Akciğer toplar damarları –> Sol kulakcık

c. Dolaşım Sisteminin Görevleri :

• Sindirilmiş besinleri, sindirim organlarından toplayarak dokulara taşımak ve dağıtmak,
• Solunum organlarından aldığı O2 yi dokulara taşımak,
• Dokulardan aldığı CO2 yi solunum organlarına taşımak,
• Metabolizma artıklarını boşaltım organlarına taşımak,
• Hormonları ilgili organlara iletmek,
• Vücut ısısını düzenlemek,
• Vücut sıvılarının asit – baz dengesini (pH) düzenlemek,
• Vücudun zararlı maddelere karşı savunmasını sağlamak,
• Yaralanma halinde pıhtılaşmayı sağlayarak kan kaybını önlemek.

5. Lenf Sistemi

Lenf sistemi : Lenf damarları, lenf düğümleri, lenf kılcalları ve bazı küçük organlardan meydana gelmiştir.

Lenf damarlarıyla taşınan ve içinde akyuvarlar bulunan doku sıvısına lenf (akkan) denir. Bu sıvıda alyuvar ve pıhtılaşma faktörleri yoktur.

Lenf düğümleri : Lenf kılcallarının birleştiği yerlerde bulunan özel hücre kümeleridir. Bu yapılarda lenfosit adı verilen akyuvarlar üretilir.
Lenf düğümleri en çok kasıklarda koltuk altlarında boyunda ve bazı dokular arasında bulunur

Lenf dolaşımı: Vücuttan toplanan lenf iki yoldan kan dolaşımına katılır.
I. Bacaklardan, vücudun ve başın sol tarafından, bağırsaklardan toplanan lenf damarları, sol köprücük altı toplar damarına bağlanır. Bu damar da üst ana toplar damarıyla kalbin sağ kulakçığına açılarak lenfi kalbe taşır.
II. Başın ve gövdenin sağ yarısıyla sağ koldaki lenfin taşındığı yoldur. Bu organlardaki lenf damarları büyük lenf kanalına bağlanır. Bu damar sağ köprücük altı toplar damarıyla birleşip üst ana toplar damarı yoluyla kalbin sağ kulakçığına açılır ve lenf kana karışır.
Böylece bütün lenfin birleştiği ilk yer üst ana toplar damarı olmuş olur. Buradan kalbe gelen lenf tekrar bütün vücuda dağıtılır.

Lenf Sisteminin Görevleri:

• Madde alışverişine aracılık eder.
• Bağırsaktan emilen yağ asitleri, gliserol ve A, D, E, K vitaminlerini dolaşıma katar.
• Lenfosit üreterek kana verir, böylece savunma sistemimizin temel yapısına katkı sağlar.

Şekil : İnsanda Lenf Dolaşımı

• Doku sıvısının fazlasını kana taşır. Kanın sıvı miktarının düzenlenmesine yardımcı olur. Bu sistemle kılcal damarlar ile alınamayan doku sıvısı içindeki maddeler yeniden dolaşım sistemine dahil edilir.

6. Dokularla Kan Arasında Madde Alış Verişi

Tüm doku hücreleri doku sıvısı denilen kan plazmasına benzer bir sıvı ortam içinde bulunurlar. Madde alış verişi kılcal damarlardaki kanla doku sıvısı, sonrada doku sıvısıyla doku hücreleri arasında yapılır.
Kılcalların atar damar ucunda kan basıncı, osmotik basınçtan daha yüksek olduğundan, su ve çözünmüş maddeler kılcal damarlardan doku sıvısına difüzyon ve osmozla geçer.
Kılcalların toplar damar ucunda ise, osmotik basınç, kan basıncından büyüktür; su ve çözünmüş maddeler (artıklar) doku sıvısından kılcal damarlara geçer.

Şekil : Kılcal Damarlar ve Dokular Arasında Madde Değişimi

Kan ile doku sıvısı arasındaki madde alışverişinin bu şekilde açıklanması Staling hipotezi olarak bilinmektedir

7. Bağışıklık sistemi

İnsanın herhangi bir hastalık mikrobunu önceden bilerek, ona karşı gerekli savunma maddelerini (antikorları) kanında hazır bulundurmasına bağışıklık denir.
Bağışıklık aktif ve pasif olarak kazanılır. Aktif bağışıklık, vücudun ilgili mikroba karşı antikor üretmesiyle kazanılır ve savunma amaçlıdır. Pasif bağışıklık ise mikrop vücuda girdikten sonra kazanılır ve daha çok hastalığı tedavi etmeye yöneliktir.

a. Aşı Yaptırmak: Aşı, hastalık etkeni olan mikrobun toksinlerinin, zayıflatılmış ya da öldürülmüş hücrelerinin sağlıklı insana enjekte edilmesidir. Vücut bunu gerçek mikrop zannederek antikor üretimini başlatır. Ve bundan sonra ilgili antikordan kanda belli oranda bulunur. Gerçek mikrop girince antikor üretimi hızlandırılarak mikrobun enfeksiyona (hastalığa) neden olması önlenir.

b. Hastalığı Geçirmek: Gerçek mikrop vücuda ilk defa girdiğinde bireyi hasta eder. Çünkü vücut mikrobu tanıyarak yeterli antikor düzeyine hemen ulaşamaz. Vücut bu mikropla mücadeleyi biraz uzun zamanda kazanır.
Daha sonra aynı hastalık etkeni tekrar bulaşsa bile hastalık yapamaz. Çünkü vücut yeterli antikor düzeyine hemen ulaşır. Kabakulak, su çiçeği, kızamık gibi hastalıklar bir defa geçirilir.

c. Doğuştan Bağışıklı Olmak: Bazı insanlar bazı hastalık etkenlerine karşı doğuştan (genetik olarak) duyarsız olabilir. Örneğin, insanların büyük bir kısmı penisilin adlı antibiyotiği algılamazken, az bir kısmı penisiline duyarlıdır.

d. Serum Kullanmak: Hastalık mikrobu vücuda girdikten ve hastalık yaptıktan sonra, hastalığı tedavi etmeye yönelik olarak serum kullanılır. Serumda hazır antikor vardır. Bunun için pasif bir bağışıklık sağlar. Uzun süreli olmaz, çünkü vücudun antikor üretmesi uyarılmaz. Serumlar başka canlılardan elde edilir.

e. Dirençli Vücut : İnsanın iyi beslenmesi, spor yapması, psikolojik olarak rahat olması dirençli bir vücut sağlar. Bu da bazı mikropların kolayca girip yayılmasını önler.

Örnek Soru :

Normal bir insanda, aşağıdakilerin hangisinde verilen damarların üçünün de taşıdığı kandaki yadımlama ürünü miktarı eşittir?

A) Akciğer toplar damarı – Aort atar damarı – Böbrek atar damarı
B) Alt ana toplar damar – Akciğer toplar damarı – Üst ana toplar damar
C) Karaciğer üstü toplar damarı – Böbrek toplar damarı – Bağırsak toplar damarı
D) Böbrek atar damarı – Karaciğer atar damarı – Akciğer atar damarı
E) Alt ana toplar damar – Aort atar damarı – Bağırsak toplar damarı

alıntıdır.